Υπερασπιζόμαστε ενεργητικά την άποψη πως χρειάζεται να φλυαρήσουμε, να αργοπορήσουμε, να ξοδευτούμε. Αλλιώς η λιτότητα θα φέρει φτώχια επικίνδυνη στη νόηση και την ψυχή. Είναι ζήτημα επιβίωσης και τελικά διαχείρισης της κρίσης ο αναστοχασμός, η παραπανίσια σκέψη. Κάτι σαν την καλημέρα, που κι αν πέσει κάτω σημασία έχει που εσύ την είπες κι ο άλλος ας μην την απάντησε.
Θα αναπτύξουμε ένα επιχείρημα που οδηγεί σε τρία καίρια ερωτήματα: το επιχείρημα είναι πως ζούμε σε έναν δικτυακά διασυνδεδεμένο κόσμο, τον οποίο όμως αντιλαμβανόμαστε και αντιμετωπίζουμε ακόμη ως σύνολο αποσπασματικών , αυτόνομων μερών. Αυτή η αντινομία μειώνει την δυνατότητα κατανόησης του γίγνεσθαι, παράγει φόβο και εντροπία, που με τη σειρά τους οδηγούν σε κρίσεις, αστοχίες και αδιέξοδα.
Τα ερωτήματα αφορούν στον τρόπο με τον οποίο κυρίαρχες αξίες στην οργάνωση των κοινωνιών μας, όπως το αποτέλεσμα, η ταχύτητα, η συσσώρευση έχουν παρα-ερμηνευθεί, με αποτέλεσμα να οδηγούν σε οριακή ισορροπία τη λειτουργία των κοινωνικών και πολιτικών συστημάτων. Συνέπεια η συστημική αστάθεια και κίνδυνος να αυξάνουν σταθερά και οι παρεμβάσεις διάσωσης να είναι σκληρές, κοινωνικά επώδυνες και απολύτως συμπτωματικές , στο βαθμό που δεν αντιλαμβάνονται και δεν επεμβαίνουν στα αίτια παραγωγής της αστάθειας. Παραδείγματα επίκαιρα η παρέμβαση του ΔΝΤ στην Ελλάδα, όσο και η απελπισμένη, επαπειλούμενη και προκαταβολικά αποτυχημένη προσπάθεια της Γερμανίας να περιορίσει δραματικά τα ελλείμματα της Ευρωζώνης.
Όσους φράκτες και να σηκώσεις στην αυλή σου σήμερα, όπως και αν ασφαλίσεις τις πόρτες ένα είναι το σίγουρο , όπου κι αν ζεις. Η αβεβαιότητα θα τρυπώσει από τις χαραμάδες.
Από τον μεγάκοσμο των κλιματικών αλλαγών, στον μικρόκοσμο των ιών και επιδημιών, ο πλανήτης έχει πάψει να βαδίζει στις ράγες του τραίνου.
Τα πρώτα σημάδια ήρθαν από το AIDS το 1984.
Η γεωπολιτική αστάθεια γεννήθηκε από την πτώση του τείχους το 1989.
Η τρομοκρατία αύξησε το στροβιλισμό της αβεβαιότητας με την επίθεση στους δίδυμους πύργους στις 11 Σεπτεμβρίου 2001.
Είχε προηγηθεί κατά μια δεκαετία η χρηματοπιστωτική διεθνοποίηση και οι αναπόφευκτες κρίσεις της. Οι κύκλοι έγιναν πιο σύντομοι χάρι στην ταχύτητα που επέφερε η διάδοση των φορητών υπολογιστών.
Και τα πάντα κορυφώθηκαν με την ιλιγγιώδη διάδοση του διαδικτύου, που μοιάζει σαν να ένωσε ή καλύτερα σαν να έπλεξε και να έμπλεξε όλο τον κόσμο σε έναν αόρατο ιστό, πιο ισχυρό όμως και πιο πολύπλοκο από οποιοδήποτε άλλο ανθρώπινο δημιούργημα.
Οι δρόμοι του διαδικτύου και η από-υλοποίηση γεγονότων και δραστηριοτήτων, δηλαδή η ψηφιοποίηση του παγκόσμιου γίγνεσθαι, οδήγησαν σε συνεχείς ροές με αστραπιαίες ταχύτητες , κάτι σαν αμφίδρομο ορμητικό ποτάμι ειδήσεων , πολιτιστικών, τεχνολογικών, οικονομικών , γνωστικών ανταλλαγών .
Σίγουρα είναι πολλά, πάρα πολλά για μια εικοσαετία. Στην πλειοψηφία τους τα όσα συμβαίνουν ξεπερνούν τις βιολογικές ή ψυχοκοινωνικές αντοχές των ατόμων και δοκιμάζουν καθημερινά την ανθεκτικότητα των πολιτικών συστημάτων, των θεσμών των οργανωμένων κοινωνιών.
Ας σκεφτούμε απλά οι πατέρες της Δημοκρατίας , ο Μοντεσκιέ για παράδειγμα, τι είχε στο νου του όταν έγραφε το πνεύμα των νόμων και εισήγαγε την διάκριση των εξουσιών. Αναζητούσε ισορροπία στη σταθερότητα και την τάξη, οργανώνοντας και καταμερίζοντας το χρόνο. Οι δικαστές ασχολούνται με τα τετελεσμένα δηλαδή το παρελθόν, η εκτελεστική με τη διαχείριση του παρόντος, τα τρέχοντα και η νομοθετική με την τακτοποίηση, την κοινωνική οριοθέτηση του μέλλοντος.
Η ιδιοφυής διάκριση στήριξε για περίπου 300 χρόνια την ανάπτυξη του κόσμου. Πόσο όμως συνεχίζει ακόμη να ισχύει, όταν η ταχύτητα έχει συρρικνώσει το χρόνο σε ένα απέραντο παρόν; Δηλαδή όταν, μιλώντας σε επίπεδο εξουσιών η εκτελεστική, η κυβέρνηση, ο πρωθυπουργός στην Ελλαδική περίπτωσή μας έχουν ουσιωδώς εξαφανίσει- στην περίπτωση της νομοθετικής- ή σημαντικά περιορίσει-στην περίπτωση της δικαστικής- την αυτοτέλεια των άλλων εξουσιών;
Ο κόσμος που ζήσαμε και γνωρίζουμε στηρίχθηκε στην δημιουργία και ανάπτυξη των εθνικών κρατών. Οι ανταγωνισμοί τους, έστω και με την ακραία τραγική μορφή των πολέμων έδωσαν τεράστια ώθηση σε τέχνες και επιστήμες, κυρίως σε τεχνολογικά επιτεύγματα, γεννώντας στον «σύντομο εικοστό αιώνα» , την πλατφόρμα για την πλήρη υπέρβαση τους.
Οι πολίτες διαμόρφωσαν κοινωνική ταυτότητα με βάση τους καταστατικούς μύθους «παλιγγενεσίας», ιδιαιτερότητας και συχνά υπεροχής της δικής τους χώρας έναντι των γειτονικών. Τριάντα πέντε περιούσιοι λαοί και εγωτικά μοναδικά έθνη συνωστίζονται στην Ευρώπη τα τελευταία 200 χρόνια.
Αυτά τα εθνικά οικοδομήματα, εμφανίζονται σήμερα σαν τραγικά βαρίδια στην διαδικασία οικονομικής ενοποίησης που θα δώσει υπόσταση στην νομισματική Ένωση. Φανερά πια η Ευρώπη ή θα προχωρήσει στην ενιαία διακυβέρνηση ή θα διαλυθεί.
Γιατί ο νέος παγκόσμιος χάρτης έχει μεταφέρει τον οικονομικό ανταγωνισμό σε μεγαλύτερες γεωγραφικές ολότητες –Κίνα, Ινδία, ΗΠΑ, Βραζιλία, Ευρώπη- και υπερεθνικές οντότητες που ακούν στο όνομα επενδυτικές τράπεζες ή κεφάλαια αντιστάθμισης κινδύνου. Αυτές οι τελευταίες οντότητες είναι το ανάλογο των πειρατών και κουρσάρων προηγούμενων αιώνων. Κινούνται στις παρυφές της διεθνούς νομιμότητας του εμπορίου, και εκμεταλλεύονται αδιάκριτα κάθε ευκαιρία πλουτισμού, αδιακρίτως των κατεστημένων αξιών και ηθικής. Όλες οι χώρες Ευρώπη, Αμερική κλπ περιστασιακά τους προσεταιρίζονται, και την επόμενη μέρα που οι συμμαχίες αλλάζουν τους καταγγέλλουν σαν «κερδοσκόπους». Πώς να σταθεί μια Ευρώπη, αργή και αντιφατική σε αυτό τον ανταγωνισμό;
Με ποιο τρόπο όμως οι Γάλλοι, Άγγλοι, Έλληνες ή Ιταλοί πολιτικοί θα πείσουν τους πολίτες τους πως οι προϋπολογισμοί των κρατών θα περνούν από Βρυξέλλες πριν εγκριθούν στα εθνικά-τοπικά πλέον κοινοβούλια; Πώς να τους ζητήσουν να προσέχουν περισσότερο τι λέει ο κάθε Τρισέ ή Μπαρόζο, γιατί εκείνοι αποφασίζουν για την καθημερινή οικονομική διαχείριση του νομίσματος ,άρα μειώνουν σημαντικά τους βαθμούς ελευθερίας στην κυβερνησιμότητα των χωρών;
Όταν ακόμη σε όλες τις Ευρωπαϊκές χώρες γιορτάζονται οι επέτειοι των μεταξύ μας πολέμων και οι πολίτες καλούνται να πράξουν το οτιδήποτε στο όνομα του εθνικού , όχι υπερεθνικού, Ευρωπαϊκού συμφέροντος;
Στον σημερινό διασυνδεδεμένο, δικτυακά ενωμένο κόσμο, οι συνέπειες ασήμαντων γεγονότων μπορεί να είναι μέγιστες.
Παράδειγμα η απειλούμενη, εδώ και μήνες χρεοκοπία της Ελλάδας. Που αντιπροσωπεύει το δυόμισι μόνο τοις εκατό της Ευρωζώνης σαν οικονομικό μέγεθος, και φυσικά έχει σχεδόν μηδενικό μέγεθος σε παγκόσμιο επίπεδο.
Όμως η χρεοκοπία της , θα μεταφερόταν επιδημικά στην ευρωζώνη, στα ομόλογα άρα στις τράπεζες, άρα στις τράπεζες που δανείζουν τράπεζες κοκ, με αποτέλεσμα να γίνει τάχιστα από ένα τοπικό γεγονός μια παγκόσμια κρίση.
Με την έννοια αυτή, το μικρό και φαινομενικά ασήμαντο, γίνεται κορυφαίο, στον νέο δικτυακό κόσμο. Η σχέση μικρού, μεγάλου με βάση το μέγεθος ή την ποσότητα χρειάζεται αναθεώρηση. Στα δίκτυα αυτή η αντίθεση είναι δευτερεύουσα!
Είμαστε στο μάτι του κυκλώνα, τα πρωτόγνωρα που ζούμε στην Ελλάδα, αυτά που βλέπουμε γύρω μας και όσα μας συμβαίνουν, ζητούν αυτή την κατανόηση που περιγράψαμε πιο πάνω, να κάνουμε δηλαδή ένα βήμα πίσω και να τα παρατηρήσουμε σαν ξένοι, σαν απότοκα των παγκόσμιων και περιφερειακών στροβιλισμών.
Στις ζωές μα ς, τοπικά και παγκόσμια, αποκτά ιδιαίτερη σημασία κάτι που οι κάτω των 70, δηλαδή η μεγάλη πλειοψηφία, δεν το έχει ζήσει.
Η αβεβαιότητα που προκαλούν τα αναπάντητα ερωτήματα, οι πολλαπλές αστάθειες. Που με τη σειρά τους πληθαίνουν , από την ταχύτητα με την οποία πια γεγονότα, κρίσεις, επιδημίες και καταστροφές διαδίδονται.
Η αβεβαιότητα, δηλαδή η αδυναμία πρόβλεψης, σύναψης μακροπρόθεσμου συμβολαίου για την εργασία, την ασφάλεια και την ασφάλιση, οι συνεχείς αιφνιδιασμοί της ηρεμίας, με κάτι που συμβαίνει «αλλού» αλλά επηρεάζει παντού γίνεται στοιχείο καθημερινότητας.
Τελευταίο περίεργο, το ισλανδικό ηφαίστειο, που όχι μόνο ταλαιπώρησε την Ευρώπη, αλλά ανεβοκατέβασε τιμές μετοχών και ισοτιμίες νομισμάτων στο Χονγκ Κονγκ και τη Βραζιλία.
Αυτή η αστάθεια είναι πια στοιχείο της ζωής στο νέο κόσμο, πρέπει να μάθουμε να ζούμε με αυτήν. Να την χρησιμοποιούμε αντί να την υφιστάμεθα
Μετά το Β’ Παγκόσμιο πόλεμο, το συμβόλαιο της Δημοκρατίας ήταν: ειρήνη, εργασία, κοινωνικό κράτος και πρόνοια για ευημερία. Με αυτή την υπόσχεση, το όνειρο και το όραμα, ξαναχτίστηκε η Ευρώπη και εδραιώθηκε η Αμερική.
Αυτό το συμβόλαιο έχει ήδη αλλάξει όσο και αν οι θεσμοί και η δημόσια ρητορική λειτουργούν αγνοώντας το. Έχει μεταβληθεί γιατί εξόφθαλμα τίποτε από τα παραπάνω και κανείς κυβερνήτης δεν μπορεί να τα εγγυηθεί σήμερα για αύριο!
Μαθαίνοντας να ζούμε με τις ανατροπές, φυσικά και χρειάζεται να εξελίξουμε τους κανόνες και θεσμούς οργάνωσης της κοινωνίας. Από το σύστημα αντιπροσώπευσης, το τι είναι κράτος και πως οργανώνονται οι σχέσεις με τους πολίτες, την έννοια του δικαίου και την απονομή του σε σχέση με το χρόνο, έως τις αντιλήψεις περί εργασίας, μάθησης, απασχόλησης, συμβίωσης.
Αναζητώντας νέα σημεία ισορροπίας, αναπτύσσοντας δηλαδή νέες κοινωνικές στρατηγικές επιβίωσης χρειάζεται να αναρωτηθούμε σε τρία τουλάχιστον μέτωπα.
1. Η συνεχής συσσώρευση είναι σκοπός χωρίς τέλος; Με άλλα λόγια όσο περισσότερα τόσο καλύτερα;
2. Η αναζήτηση της ολοένα και μεγαλύτερης ταχύτητας είναι κι αυτή αυτοσκοπός;
3. Τα πάντα ή σχεδόν, κρίνονται κυρίως από το αποτέλεσμα; Ο σκοπός αγιάζει τα μέσα; Το ταξίδι ή η Ιθάκη ;
Τόσο η εξέλιξη της ανθρωπότητας όσο όμως και τα δεινά της μπορούν να ειδωθούν ως καταφατικές απαντήσεις χωρίς ναι μεν αλλά, στα παραπάνω ερωτήματα. Στα σίγουρα η αβεβαιότητα και η αστάθεια προκύπτουν ως αδυναμία ισορροπημένης, δηλαδή οριοθετημένης διαχείρισης τους.
Η συσσώρευση αγαθών –καταναλωτισμός σε ατομικό επίπεδο, και κεφαλαίων – κερδοσκοπία σε κοινωνικό επίπεδο, γίνονται τόσο αλόγιστα, ώστε να εξαντλούνται οι φυσικοί και ανθρώπινοι πόροι. Αν σκεφτούμε απλά την αλυσίδα παραγωγής αγαθών και υπηρεσιών στον κόσμο μας θα τρομάξουμε από τον ρυθμό κατασπατάλησης των ζωτικών αγαθών αέρα, νερού, φυσικού πλούτου.
Η τραγωδία στον κόλπο του Μεξικού, όπου η πετρελαιοκηλίδα καθημερινά μεγαλώνει, είναι το πιο πρόσφατο, ανατριχιαστικό παράδειγμα αδηφάγας βούλησης να μαζέψουμε πετρέλαιο χωρίς όρια, παίρνοντας όλο και μεγαλύτερα ρίσκα, αδιαφορώντας για τις συνέπειες. Πετρέλαιο που θα γίνει ενέργεια παραγωγής, κίνηση, οικονομικός πλούτος, λαδάκι για να γυρίζει η παγκόσμια μηχανή!
Αντίστοιχα , σε τοπικό επίπεδο μπορούμε να στοχαστούμε στην συντριμμένη Ελλάδα του ΔΝΤ, για το πως η χωρίς όρια κατανάλωση των πόρων και δανείων της Ευρωπαϊκής Ένωσης, μας οδήγησε στην σημερινή αντινομία. Ο εθνικός στόχος της συνεχούς ευημερίας είχε μονόπαντα μεταφρασθεί και η έννοια ευημερία συρρικνωθεί στην αέναα αυξανόμενη κατανάλωση.
Ποιο είναι το όριο της ταχύτητας; Αντίστροφα γιατί έχουμε σιωπηλά απονομιμοποιήσει την διαδικασία της επιβράδυνσης; Είτε στον τρόπο οδήγησης, είτε στην καθημερινή απόλαυση είτε στην εργασιακή συμπεριφορά;
Γιατί ο ανταγωνισμός ταχύτητας π.χ. στην μετάδοση γεγονότων και εικόνων είναι το βασικό κριτήριο επιτυχίας των ΜΜΕ; Παρ’ όλο που προφανώς η ταχύτητα επιδρά αρνητικά στην ποιότητα, το βάθος ανάλυσης της ενημέρωσης;
Μήπως να ξαναθυμηθούμε γιατί ακούμε ειδήσεις; Μήπως η μονοκριτηριακή ταχύτητα έχει μεταβάλλει ουσιωδώς τον αρχικό σκοπό ζωτικών δραστηριοτήτων, όπως η νοηματοδότηση του περιβάλλοντος κοινωνικού χωροχρόνου;
Η ψηφιακή ταχύτητα οδηγεί στο βομβαρδισμό με πληροφορίες. Η υπέρ-πληροφόρηση μειώνει τη δυνατότητα επεξεργασίας, το σύστημα, δηλαδή ο εγκέφαλος μπλοκάρει, παράγεται τελικά το αντίθετο του νοήματος : Η σύγχυση.
Η ενημέρωση είναι ζωτική ανάγκη. Για να επιβιώσεις να βάλεις σε τάξη το τι γίνεται, να δώσεις όπως λέμε νόημα στην καθημερινότητα ώστε να τοποθετήσεις ηθικά, αξιακά και στρατηγικά τον εαυτό σου στο γίγνεσθαι.
Αυτόν τον σκοπό παραβιάζει και αντιστρέφει η αλόγιστη ταχύτητα μετάδοσης πληροφοριών από τα ψηφιακά μέσα.
Στη θέση της τάξης και της συνέχειας, παράγεται η αβεβαιότητα και η αστάθεια.
Μήπως για να ξαναγυρίσουμε στα δικά μας, δεν μπορούμε πια να σκεφτούμε από τα πολλά που ακούμε;
Μήπως πρέπει να επαναφέρουμε την αξία της διαδικασίας αναστοχασμού, του νοητικού φρένου που επιτρέπει την ψυχραιμία στην αποτίμηση, την οργάνωση των σχέσεων μέσα από τις συζητήσεις και τις λεκτικές ανταλλαγές, την θεώρηση του Αλλου ως συνεκδόχου, δηλαδή συνανθρώπου που τον συναισθάνεσαι για να τον καταλάβεις;
Η επικαιρότητα του ποιητικού, καβαφικού διλήμματος δεν αμφισβητείται. Μήπως έχουμε όμως γύρει στο ξέφρενο κυνήγι του αποτελέσματος που ταυτίζεται με την επιτυχία;
Παράδειγμα επιβεβαίωσης οι παγκόσμιες χρηματιστηριακές συναλλαγές. Σε ποσοστό έως και 70 % εκτελούνται καθημερινά από ταχύτατα υπολογιστικά συστήματα (εκτελούν πράξεις κάθε 9 νανοδευτερόλεπτα!), πού καθόλου δεν ενδιαφέρονται για τα θεμελιώδη μεγέθη των μετοχών, δηλαδή αν είναι καλές και υγιείς εταιρείες, αλλά μόνο για την διακύμανσή τους, δηλαδή το εύρος διαπραγμάτευσης της τιμής τους. Όσο μεγαλύτερο το εύρος, όσο μεγαλύτερη δηλαδή η αστάθεια τόσο μεγαλύτερες οι πιθανότητες κερδών.
Εάν λοιπόν κριτήριο απόδοσης είναι το εύρος διακύμανσης , δηλαδή ο βαθμός αστάθειας και όχι τα θεμελιώδη μεγέθη και επιδόσεις των εταιρειών, δηλαδή η σταθερότητα, γίνεται φανερό ότι η οικονομική αντίληψη του κόσμου αλλάζει επικίνδυνα. Οι συναλλαγές πραγματοποιούνται σε μια εικονική, όχι πραγματική οικονομία. Το να παράγεις αποτελέσματα παύει να είναι κριτήριο άντλησης κεφαλαίων από την αγορά για να συνεχίσεις τις επενδύσεις αφού αξιολογείσαι με άλλα κριτήρια από την απόδοση επενδεδυμένων κεφαλαίων.
Έτσι η χρηματιστηριακή λειτουργία εκτροχιάζεται σε φαύλους κύκλους αυτοκαταστροφικούς γιατί η μεγιστοποίηση της αστάθειας, που θα οδηγούσε σε μεγιστοποίηση των κερδών στην πραγματικότητα λειτουργεί φυγόκεντρα προκαλώντας οριακά διάλυση. Κάτι τέτοιο συνέβη πριν δύο βδομάδες στο χρηματιστήριο της Νέας Υόρκης με πτώση 1000 μονάδων δηλαδή κοντά στο 10% μέσα σε 15 λεπτά.
Το ίδιο λίγο πολύ συνέβη για πολλές ημέρες με το Ευρώ και την ισοτιμία του έναντι του δολαρίου.
Δηλαδή η αναγωγή του αποτελέσματος σε μοναδικό σκοπό, οδηγεί στην ανάληψη τεράστιων συστημικών κινδύνων, όπου κατασκευάζεται μια εικονική πραγματικότητα την οποία κινούν στα όρια της και την εξυπηρετούν τεχνικά συστήματα με σχεδόν μηδενική ανθρώπινη παρέμβαση ή δυνατότητα παρέμβασης. Έτσι οι θεωρίες του χάους επιβεβαιώνονται και το πέταγμα της πεταλούδας στον Αμαζόνιο επηρεάζει την κίνηση των νεφών στην Σιβηρία. Δηλαδή ένα τυχαίο γεγονός, όπως μια βλάβη ενός τηλεπικοινωνιακού δορυφόρου μπορεί να φέρει χρηματιστηριακό πανικό με απρόβλεπτα αποτελέσματα στη Νέα Υόρκη, αφού η διακοπή πληροφοριών στα υπολογιστικά συστήματα ενδέχεται να μεταφρασθεί ως γενικευμένη εντολή πώλησης των πάντων.
Πόσο υπεύθυνος μπορεί να γίνει ο καπιταλισμός; Πόσο δηλαδή στην μεγιστοποίηση του κέρδους-αποτελέσματος μπορούν να προστεθούν φραγές και κανόνες κοινωνικής σκοπιμότητας;
Μειώνοντας την σημασία του αποτελέσματος, εμπλουτίζοντας τα κριτήρια αξιολόγησης, στην ουσία αναδεικνύουμε τη διεργασία, τη διαδικασία παραγωγής ως αξία καθ’ εαυτή. Τις αξίες οι οργανωμένες κοινωνίες, τις προστατεύουν τις αναπαράγουν και τις εξελίσσουν ως ζωτικά ζητούμενα. Πως θα προχωρήσουμε πίσω σε αυτό;
Πότε το κύπελλο της καλύτερης ομάδας σε θέαμα, νέους παίκτες, συμπεριφορά θα είναι ισοδύναμο με το κύπελλο του πρωταθλητή; Μήπως να αρχίσουμε να το σκεφτόμαστε;
Γιατί γυρίζοντας πάλι στα δικά μας, αν ως αποτέλεσμα εξόδου από το ΔΝΤ έχουμε να πετύχουμε μόνο την αριθμητική συμμόρφωση με τα ελλείμματα και το μέγεθος του Δημοσίου, τότε έχουμε εξ ορισμού αποτύχει.
Τους τρόπους παραγωγής, συναλλαγής έχουμε να αλλάξουμε, τις αντιλήψεις και νοοτροπίες μας. Να μετρήσουμε δηλαδή το ταξίδι εξ ίσου με τον προορισμό, προσδίδοντας άλλο περιεχόμενο στους στόχους των αριθμών , που έτσι αποκτούν άλλο νόημα.
Φυσικά και αυτονόητα δεν διαθέτουμε απαντήσεις στα ερωτήματα. Δεν διεκδικούμε καν πως αυτά είναι τα θεμελιώδη ή ότι η διατύπωσή τους είναι η πλέον παραγωγική. Τα καταθέτουμε στον δικτυακό κόσμο σαν πράξη απαίτησης και προς αυτόν, να αντιμετωπίζει τα περιεχόμενά του με περισσότερη υπομονή, μεγαλύτερη εμπλοκή, με χαρτί και μολύβι όπως έλεγαν στην προψηφιακή εποχή.