Θέμα
«Τα πολιτικά κόμματα και ο ρόλος τους στη σύγχρονη αντιπροσωπευτική δημοκρατία»
Απάντηση
Εισαγωγή
Η εμφάνιση των πολιτικών κομμάτων τοποθετείται στις πρώτες δεκαετίες του 19ου αιώνα. Τα πολιτικά κόμματα αναπτύσσονται ταυτόχρονα με τις προσπάθειες και τους κοινωνικούς αγώνες για εκδημοκρατισμό, αλλά και την επέκταση των ατομικών και πολιτικών δικαιωμάτων. Όμως, μόνον μετά το τέλος του δευτέρου παγκοσμίου πολέμου, οι συνταγματικοί νομοθέτες, στα κράτη της τότε Δυτικής Ευρώπης, αναγνώρισαν της σημασία των πολιτικών κομμάτων στη λειτουργία της δημοκρατίας. Αναγνωρίζεται δηλαδή ότι, τα πολιτικά κόμματα ως θεσμικοί εκφραστές συμφερόντων και αντιλήψεων συμβάλλουν στην πολιτική και κοινωνική συνοχή και διευρύνουν τα δημοκρατικά όρια του πολιτικού συστήματος.
Στη μεταπολεμική εποχή (1945 και μετά) ο θεσμός των πολιτικών κομμάτων αποκτά ένα σταθερό συνταγματικό καθεστώς, όπως παρατηρεί ο Δημήτρης Τσάτσος το 2008 στο σύγγραμμά του για την «Εσωκομματική Δημοκρατία». Αυτό το καθεστώς αναδεικνύει και συστηματοποιεί ο Konrad Hesse το 1959 και είναι αυτός ο οποίος διατυπώνει την πρώτη συνταγματική κρατούσα θεωρία των πολιτικών κομμάτων. Τα πολιτικά κόμματα κατά τον Hesse αποκτούν ένα τριπλό νομικό και θεσμικό καθεστώς που τα καθιστά ικανά να επιτελέσουν το έργο που τους αναθέτει το Σύνταγμα. Πρόκειται για το καθεστώς της ελευθερίας (δικαίωμα ίδρυσης, αλλά και ελευθερία εσωκομματικού διαλόγου), το καθεστώς της ισότητας (ισότιμη αντιμετώπιση σε θεσμικό και οικονομικό πλαίσιο εκ μέρους της πολιτείας) και το καθεστώς του δημόσιου χαρακτήρα (ως ένωση πολιτών με δημόσια θεσμική αποστολή).
Σύμφωνα με τη συγκεκριμένη τριμερή διάκριση, το πολιτικό κόμμα ως θεσμός πολιτικής οργάνωσης, καθίσταται αναγκαίο και λειτουργικό στοιχείο της σύγχρονης αντιπροσωπευτικής δημοκρατίας.
Κυρίως Θέμα
Οι κοινωνικές και πολιτικές εξελίξεις επηρεάζουν την οργανωτική μορφή και δομή των πολιτικών κομμάτων. Εμφανίζονται αρχικά «κόμματα στελεχών» και τα οποία προκύπτουν «μέσα από την κοινοβουλευτική συνεργασία βουλευτών που εκλέγονταν ως άτομα σε τοπική βάση και προσιδίαζαν στις φιλελεύθερες και συντηρητικές αστικές δυνάμεις, που θεωρούσαν το κοινοβούλιο ως θεσμό εκπροσώπησής τους και όχι ως πεδίο αντιπαράθεσης διαφορετικών και συγκρουόμενων κοινωνικών δυνάμεων» (Ευάγγελος Βενιζέλος).
Σε αυτόν τον τύπο του πολιτικού κόμματος προστίθεται και ο τύπος των πολιτικών κομμάτων των μαζών που σηματοδοτείται από την επέκταση των δικαιωμάτων και την είσοδο της εργατικής τάξης στην πολιτική. Είναι η εποχή της μεγάλης δυναμικής και πίεσης που ασκούν οι συνδικαλιστικές οργανώσεις των εργαζομένων και οι οποίες εντάσσουν τα κρίσιμα κοινωνικά και οικονομικά ζητήματα στην πολιτική ζωή των δυτικοευρωπαϊκών κρατών.
Με την άνοδο και κυριαρχία του καπιταλιστικού τρόπου παραγωγής (φάσεις βιομηχανικής και μεταβιομηχανικής εποχής) αναδεικνύεται ο τύπος του πολυσυλλεκτικού πολιτικού κόμματος. Αυτός ο τύπος είναι μία σύνθεση του κόμματος στελεχών και του κόμματος μαζών . Η κοινοβουλευτική ομάδα (εκλεγμένοι βουλευτές) αυτού του τύπου πολιτικού κόμματος διαδραματίζει τον θεσμικό και νομοθετικό ρόλο της, σύμφωνα με το Σύνταγμα, αλλά συνεργάζεται, πολλές φορές, και με εξωκοινοβουλευτικά στελέχη τα οποία προέρχονται από την αγορά ή είναι επαγγελματικά στελέχη του δημόσιου και του ιδιωτικού τομέα. Στον ίδιο τύπο κόμματος όμως, συμμετέχουν οργανωμένα μέλη που συμμετέχουν σε διαδικασίες ανάδειξης τοπικών ή κεντρικών ηγεσιών του πολιτικού κόμματος, σύμφωνα με το καταστατικό του.
Τα πολιτικά κόμματα είναι συνδεδεμένα με το φαινόμενο της κρατικής εξουσίας. Ο τρόπος με τον αντιλαμβανόμαστε αυτή τη σύνδεση επηρεάζει καθοριστικά τις σχέσεις, τις επιλογές και τις προτιμήσεις μας για τη λειτουργία της δημοκρατίας. Στην ουσία το σύγχρονο πολυσυλλεκτικό πολιτικό κόμμα αποτελεί τον θεσμικό διαμεσολαβητή μεταξύ κοινωνίας και κρατικής εξουσίας. Αυτό είναι ευκρινές σε όλη την ιστορική διαδρομή του κομματικού φαινομένου, όπως επισημαίνει ο Ευ. Βενιζέλος.
Τα πολιτικά κόμματα, σύμφωνα με τον Hesse αποτελούν μια ένωση πολιτών, της οποίας η συγκρότηση και δράση δεν είναι μόνο θεμελιώδες δικαίωμα των πολιτών, αλλά ταυτόχρονα δημόσια θεσμική αποστολή. Έχουν δηλαδή, δημόσια ευθύνη έναντι της κοινωνίας και της λειτουργίας του δημοκρατικού πολιτεύματος. Κατά τον James Nathan Rosenau τα πολιτικά κόμματα δεν είναι όργανα του κράτους, αλλά αποτελούν θεσμό του Συντάγματος, και τα οποία λειτουργούν ως μηχανισμός υπέρβασης του στεγανού διαχωρισμού μεταξύ εξουσίας και κοινωνίας.
Αναφορικά με την ελληνική πολιτική και νομική πραγματικότητα, και ειδικότερα την απόφαση 2145/1979 (Τμήμα Δ΄) του Συμβουλίου της Επικρατείας, το πολιτικό κόμμα είναι θεσμός του ισχύοντος συνταγματικού δικαίου και αποτελεί προϋπόθεση λειτουργίας του πολιτικού συστήματος που εγκαθιδρύει το Σύνταγμά μας στο άρθρο 29. Σύμφωνα με αυτό, τα πολιτικά κόμματα είναι υποκείμενα δημοσίων δικαιωμάτων και υποχρεώσεων. Η ικανότητα αυτή των κομμάτων είναι λειτουργικά αναγκαία για την εκπλήρωση της συνταγματικής τους αποστολής.
Το συνταγματικό καθεστώς του δημόσιου χαρακτήρα των πολιτικών κομμάτων, γράφει ο Δ. Τσάτσος, «προκύπτει και από το ελληνικό συνταγματικό δίκαιο των πολιτικών κομμάτων, … η δράση και η οργάνωση των πολιτικών κομμάτων οφείλει να υπηρετεί την ελεύθερη λειτουργία του δημοκρατικού πολιτεύματος». Επίσης, πάντοτε κατά το άρθρο 29 του Συντάγματός μας, τα πολιτικά κόμματα υποχρεούνται να δημοσιοποιούν την οικονομική διαχείριση της περιουσίας τους , καθώς και την κρατική και ιδιωτική επιχορήγησή τους.
Παρόλα αυτά, τα πολιτικά κόμματα στη χώρα μας, κατά τη σημερινή εποχή και εν μέσω σοβαρής δημοσιονομικής κρίσης, οφείλουν περισσότερο από ποτέ να αναδιοργανώσουν τον τρόπο λειτουργίας και ανταπόκρισής τους με ευρύτερα στρώματα της ελληνικής κοινωνίας. Να παραχωρήσουν ουσιαστικό χώρο συμμετοχής και παρεμβάσεων στις τοπικές κοινωνίες, σε επαγγελματικές και επιστημονικές ενώσεις με διαδικασίες διαφάνειας και αξιοκρατίας. Να ανοίξουν τις θύρες τους σε ευρύτερα κοινωνικά στρώματα καταξιώνοντας πραγματικά και όχι τυπικά τον πολυσυλλεκτικό τους χαρακτήρα.
Το άνοιγμα αυτό αποτελεί την καθοριστική προϋπόθεση για την αναβάθμιση των ελληνικών πολιτικών κομμάτων και δη των κομμάτων εξουσίας. Το ανοικτό πολιτικό κόμμα στην Ελλάδα του εικοστού πρώτου αιώνα με ολοκληρωμένη πολιτικά και τεχνοκρατικά γνώση της σύγχρονης δημοκρατίας είναι το ζητούμενο. Στην αναβάθμιση των πολιτικών κομμάτων στηρίζει την αναγέννησή του ολόκληρο το σημερινό πολιτικό σύστημα.
Επίλογος
Η αναδιάρθρωση και επαναλειτουργία των πολιτικών κομμάτων με ανοικτά, αποκεντρωμένα και διευρυμένα κοινωνικά χαρακτηριστικά, είναι ο καθοριστικός κόμβος μέσα από τον οποίο διέρχονται όλοι οι συνταγματικοί θεσμοί της σύγχρονης αντιπροσωπευτικής δημοκρατίας. Ο τρόπος ή το μοντέλο διακυβέρνησης που θα επιλέξει το πολιτικό σύστημα περνά μέσα από την αναβάθμιση των πολιτικών κομμάτων.
Η αντιμετώπιση της κρίσης αντιπροσώπευσης ή κατ’ άλλους της κρίσης του ελληνικού κοινοβουλευτικού συστήματος είναι πρωτίστως ζήτημα αναβάθμισης, ανανέωσης και γενικότερα αποκατάστασης της χαμένης αξιοπιστίας των πολιτικών κομμάτων. Η προσπάθεια αυτή συνδέεται με τις οικονομικές και δημοσιονομικές λειτουργίες του κράτους, το πόθεν έσχες, την οικονομική χρηματοδότηση των πολιτικών κομμάτων. Συνδέεται όμως και με τη βούληση των ηγεσιών των πολιτικών κομμάτων να ανοίξουν πραγματικά τις συμμετοχικές διαδικασίες σε όλη την ελληνική κοινωνία, ανατρέποντας τα στοιχεία του αρχηγισμού, του παραγοντισμού και της ιδιωτικοποιημένης εσωκομματικής πολιτικής.
Μέσα από αυτές τις διαδικασίες, τα πολιτικά κόμματα θα διασφαλίσουν, όχι μόνο τον διάλογο, αλλά την ουσιαστική συμμετοχή των μελών και των φίλων τους στη λήψη αποφάσεων. Με αυτό τον τρόπο το πολιτικό κόμμα θα επαναφέρει τη δημοκρατία στο πραγματικό πεδίο της πολιτικής, στον δημόσιο χώρο της ελληνικής κοινωνίας.
ΤΑ ΘΕΜΑΤΑ ΕΠΙΜΕΛΗΘΗΚΕ Η ΕΠΙΣΤΗΜΟΝΙΚΗ ΟΜΑΔΑ ΤΩΝ ΚΕΝΤΡΙΚΩΝ ΔΙΔΑΚΤΗΡΙΩΝ ΑΘΗΝΩΝ ΤΟΥ ΕΚΠΑΙΔΕΥΤΙΚΟΥ ΔΙΚΤΥΟΥ ALEXANDER.EDU.GR