Η ορθή διαχείριση των κονδυλίων που αφορούν την Ελλάδα αποτελεί και το μεγάλο στοίχημα για την χώρα το επόμενο χρονικό διάστημα. Μπορεί τα 72 δις να φαντάζουν ως ένα πολύ μεγάλο ποσό, ωστόσο μία πιθανή κακή διαχείριση θα αποτελούν για την Ελλάδα, μία ακόμη χαμένη ευκαιρία.
Το σχέδιο Πισσαρίδη είναι μόνο η αρχή, αφού σε αυτό περιγράφονται οι αδυναμίες της ελληνικής οικονομίας και προτείνονται συγκεκριμένες λύσεις προκειμένου να γίνει ένα νέο ξεκίνημα για την χώρα και της κοινωνία.
Χρόνιο πρόβλημα για την χώρα είναι η αδυναμία να υπάρξει συντονισμός των ενεργειών που πρέπει να γίνουν έτσι ώστε να έρθει το επιδιωκόμενο αποτέλεσμα και παράλληλα για επιτευχθεί η βέλτιστη απόδοση. Ένα χαρακτηριστικό παράδειγμα αδυναμίας της χώρας να αξιοποιήσει τις ευκαιρίες που της παρουσιάζονται είναι το ΕΣΠΑ. Κατά καιρούς έχουν χαθεί τεράστια ποσά, εξαιτίας του ότι η χώρα δεν μπορεί τις λύσεις εκείνες που θα προσελκύσουν τα κοινοτικά κονδύλια. Οι Βρυξέλλες καλούν την κάθε χώρα μέλος της ΕΕ να παρουσιάσει ένα ολοκληρωμένο σχέδιο, έτσι ώστε να το χρηματοδοτήσει. Όσο και αν αυτό φαίνεται απλοϊκό, κάθε άλλο παρά είναι, ειδικά για την Ελλάδα.
Η εμπλοκή πολλών υπηρεσιών, πολλών κυβερνητικών παραγόντων, η μικροπολιτική που υποκαθιστά πολλές φορές την πολιτική, έχει ως αποτέλεσμα να μην μπορεί η χώρα να δώσει μία αξιόπιστή λύση και μία αξιόπιστη πρόταση.
Στο πρόσφατο παρελθόν οι κυβερνήσεις που κλήθηκαν να διαχειριστούν τεράστια ποσά από το ΕΣΠΑ απέτυχαν παταγωδώς και αυτό οφείλεται σε χρόνιες παθογένειες. Τις παθογένειες αυτές έχει ως στόχο να θεραπεύσει ο πρωθυπουργός Κυριάκος Μητσοτάκης, με την σύσταση ενός οργάνου που θα εποπτεύει όλη αυτή την διαδικασία. Προς την κατεύθυνση αυτή κινείται και η τοποθέτηση του Θόδωρου Σκυλακάκη ως αναπληρωτή υπουργού Οικονομικών, που ουσιαστικά θα έχει και τον συντονισμό του έργου, απορρόφησης και ορθής διαχείρισης του όλου πακέτου.
Τα μεγάλα αγκάθια
Οι προτάσεις της «ομάδας σοφών» της Επιτροπής Πισσαρίδη φιλοδοξούν, όπως λένε, να διαμορφώσουν έναν οδικό χάρτη που θα ανοίξει δρόμο για την επιστροφή στη βιώσιμη ανάπτυξη, αξιοποιώντας τη χρηματοδότηση της ΕΕ, μέσω του Ταμείου Ανάκαμψης, στη βάση ενός «εθνικού στρατηγικού σχεδίου» που πρέπει να καταθέσει η κυβέρνηση στα μέσα Οκτωβρίου.
Όπως σημειώνεται στο σχέδιο οι πληγές της ελληνικής οικονομίας παραμένουν βαθιές, και δεν δημιουργήθηκαν μόνο κατά την διάρκεια της κρίσης, αλλά προϋπήρχαν και πριν από αυτήν.
Η ρίζα του κακού, σύμφωνα με την έκθεση είναι το τεράστιο «επενδυτικό κενό» και κατά συνέπεια το «παραγωγικό κενό» που παρατηρείται, στην πραγματική οικονομία. Κάτι το οποίο φυσικά δεν ήταν μόνο ελληνικό φαινόμενο, αλλά διεθνές.
Στην Ελλάδα πήρε εκρηκτικές διαστάσεις, οι οποίες συγκρίνονται μόνο με τη Μεγάλη Ύφεση παγκοσμίως τη δεκαετία του 1930, με επίκεντρο τις ΗΠΑ, σε συνδυασμό βέβαια με μια σειρά βασικά συ σχετιζόμενα εγχώρια μακροοικονομικά μεγέθη και δείκτες που παραθέτει η ενδιάμεση έκθεση της Επιτροπής Πισσαρίδη.
Πιο συγκεκριμένα υπογραμμίζει τα εξής για το λεγόμενο «ελληνικό δράμα»:
1. Συστηματικά χαμηλές παραγωγικές επενδύσεις
Μεταξύ των αδυναμιών του οικονομικού υποδείγματος μεγέθυνσης την προ-κρίσης περίοδο αποτελούσαν οι συστηματικά χαμηλοί ρυθμοί των παραγωγικών επενδύσεων.
Είναι χαρακτηριστικό ότι οι επενδύσεις που προέρχονται από μη χρηματοπιστωτικές επιχειρήσεις εξαιρουμένου του κλάδου των κατασκευαστικών και της οικοδομής ανέρχονταν κατά μέσο όρο την περίοδο 2001-2009 μόλις στο 7,5% του ετήσιου ΑΕΠ, σε αντιδιαστολή με μέσο αντίστοιχο ποσοστό 12,4% στην ΕΕ.
Μετά την παγκόσμια χρηματοπιστωτική κρίση και πριν ξεσπάσει η ελληνική κρίση χρέους, το 2009, η Ελλάδα κατέγραφε το δεύτερο χαμηλότερο ποσοστό παραγωγικών επενδύσεων μεταξύ όλων των χωρών μελών της ΕΕ, σε επίπεδο μόλις 4,4% του ΑΕΠ, ενώ το αντίστοιχο μέσο ποσοστό στην ΕΕ ήταν κοντά στο 10%.
Παρά τη μικρή ανάκαμψη των εταιρικών επενδύσεων την περίοδο 2016-2019, το επίπεδό τους ως ποσοστό του ΑΕΠ το 2019 (7,2%) παρέμενε το χαμηλότερο μεταξύ των χωρών της ΕΕ.
2. Σημαντικά επενδυτικά και αποταμιευτικά κενά
Οι πάγιες εταιρικές επενδύσεις υπολείπονταν του μέσου όρου της Ευρωζώνης, ως ποσοστό του ΑΕΠ, κατά τη διάρκεια όλης της τελευταίας δεκαετίας.
Το κενό παγίων επενδύσεων στην Ελλάδα, υπολογισμένο με βάση την απόκλιση από τον μ.ό. ΕΕ, την περίοδο 2010-2019 κυμάνθηκε κατά μ.ό. σε περίπου 7% του ετήσιου ΑΕΠ, σωρευτικά περί τα €130 δισ.
Το 2019 η Ελλάδα κατατάσσεται ουραγός στην ΕΕ σε πάγιες επενδύσεις, με μόλις 11,4% του ΑΕΠ, σε σχέση με 21,3% μ.ό. στην ΕΕ.
3. Υψηλοί, αλλά μη διατηρήσιμοι ρυθμοί μεγέθυνσης του ΑΕΠ πριν το 2009
Η ελληνική οικονομία αναπτύχθηκε έντονα την περίοδο 1961-1980, με πραγματικό μέσο ετήσιο ρυθμό που ξεπέρασε το 6,5%, την οποία ακολούθησε μια περίοδος βραδείας ανάπτυξης 1981-1994, με μέσο ετήσιο ρυθμό γύρω στο 0,8%.
Στη συνέχεια, η σύγκλιση και τα πρώτα χρόνια ένταξης στη νομισματική ένωση σηματοδότησαν μια περίοδο ταχείας αλλά μη διατηρήσιμης μεγέθυνσης με μέσο ετήσιο ρυθμό κοντά στο 3,5%, την οποία διαδέχτηκε η περίοδος της ελληνικής κρίσης χρέους από το 2009 με μέσο ρυθμό ετήσιας συρρίκνωσης γύρω στο -2,2%.
4. Αναιμική ανάκαμψη μετά την κρίση, στήριγμα σε τουρισμό – εξαγωγές
Σε συνέχεια της παρατεταμένης ύφεσης που προκάλεσε η κρίση χρέους και που στοίχισε σχεδόν το ένα τέταρτο του ΑΕΠ της χώρας, η δημοσιονομική και εξωτερική ισορροπία έχει πλέον σε μεγάλο βαθμό αποκατασταθεί, και η οικονομία έδειξε σημάδια ανάκαμψης, πλην όμως με αδύναμα χαρακτηριστικά. Ενδεικτικά:
Η ιδιωτική κατανάλωση εξακολουθεί να αποτελεί πολύ σημαντικό μερίδιο του ΑΕΠ, σημαντικά μεγαλύτερο από τον μέσο όρο της Ευρωζώνης.
Μια θετική εξέλιξη τα τελευταία χρόνια είναι ότι η αξία των εξαγωγών αγαθών αυξήθηκε σημαντικά – κατά 68% σε σταθερές τιμές. Οι εξαγωγές παραμένουν όμως σε χαμηλό επίπεδο σαν ποσοστό του ΑΕΠ και το εμπορικό ισοζύγιο παραμένει ελλειμματικό.
5. Ταχύτερη αύξηση υποχρεώσεων έναντι περιουσιακών στοιχείων
Η πρόσκαιρη φύση της ταχείας μεγέθυνσης του ΑΕΠ την περίοδο πριν το 2009 αναδεικνύεται και από το γεγονός ότι αυτή η μεγέθυνση δεν οδήγησε σε συσσώρευση εθνικού πλούτου.
Ο εθνικός πλούτος (σε όρους αθροίσματος των καθαρών χρηματοοικονομικών και μη χρηματοοικονομικών περιουσιακών στοιχείων για τα οποία υπάρχουν διαθέσιμα δεδομένα) υποχώρησε από 473 δισ. το 2000 σε 444 δισ. το 2009 (σε σταθερές τιμές του 2015).
Σημαντική μείωση του εθνικού πλούτου της χώρας παρατηρείται την περίοδο 2009-2017, κατά 36,3% (σε 292 δισ. σε τιμές του 2015).
6. Συστηματικά δίδυμα ελλείμματα
Η ένταξη της Ελλάδας στη νομισματική ένωση έγινε σε πλαίσιο όπου η Ελλάδα είχε μεν επιτύχει πρωτογενές πλεόνασμα, ωστόσο παρέμεναν ελλειμματικά τόσο το συνολικό δημοσιονομικό όσο και το εξωτερικό ισοζύγιο.
Στην πορεία της πρώτης δεκαετίας στο ενιαίο νόμισμα, το δημοσιονομικό έλλειμμα τριπλασιάστηκε και το έλλειμμα στο ισοζύγιο τρεχουσών συναλλαγών διπλασιάστηκε. Η διττή αυτή επιδείνωση αύξανε επικίνδυνα τις ανάγκες χρηματοδότησης του δημοσίου μέσω νέου δανεισμού. Το 2009, λίγους μήνες πριν χάσει το Ελληνικό δημόσιο την πρόσβαση στις διεθνείς αγορές δανεισμού κατέγραφε δημοσιονομικό και εξωτερικό έλλειμμα που ξεπερνούσαν το 15% και 12% του ΑΕΠ αντίστοιχα, δυσθεώρητα δίδυμα ελλείμματα για ανεπτυγμένη οικονομία σε καιρό ειρήνης.
7. Εκτόξευση δημοσίου χρέους και κόστους δανεισμού
Το δημόσιο χρέος της Ελλάδας ήταν συστηματικά σε υψηλά επίπεδα. Παρά τους κανόνες του Συμφώνου Σταθερότητας και Ανάπτυξης, η επιδεινούμενη δημοσιονομική ανισορροπία σε επίπεδο ροών κατά τη διάρκεια της δεκαετίας 2001-2009 οδήγησε το ελληνικό δημόσιο χρέος το 2009 στο υψηλότερο σχετικό επίπεδο μεταξύ όλων των κρατών μελών της ΕΕ, στο 127% του ΑΕΠ.
Η εξέλιξη αυτή, σε συνδυασμό με τα διογκούμενα δίδυμα ελλείμματα αύξησαν απότομα το κόστος νέου δανεισμού τους πρώτους μήνες του 2010, και ουσιαστικά απέκλεισαν την Ελλάδα από τις διεθνείς αγορές αναχρηματοδότησης.
8. Χαμηλή παραγωγικότητα και αποτελεσματικότητα
Η κατανομή των παραγωγικών συντελεστών στην ελληνική οικονομία χαρακτηρίζεται διαχρονικά από αναποτελεσματικότητα. Ειδικότερα, η Ελλάδα βρίσκεται στην τελευταία θέση στην ΕΕ με βάση τον βαθμό διανεμητικής αποτελεσματικότητας σε επίπεδο χώρας (macro-level allocative efficiency).
Η δέσμευση πόρων σε αναποτελεσματικές παραγωγικές διαδικασίες έχει ως αποτέλεσμα τη χαμηλή παραγωγικότητα στο σύνολο της οικονομίας τόσο του κεφαλαίου όσο και της εργασίας και χαμηλές επιδόσεις σε όρους διεθνούς ανταγωνιστικότητας.
Επιπλέον, ιδιαίτερα χαμηλές είναι οι επιδόσεις της χώρας σε όρους καινοτομίας. Η Ελλάδα υστερεί στον Ευρωπαϊκό Δείκτη Καινοτομίας, με επίδοση ίση με το 75% του μέσου όρου στην ΕΕ.
Η μεγαλύτερη υστέρηση ανάμεσα στις επιμέρους κατηγορίες του δείκτη καταγράφεται στις δαπάνες για επενδύσεις τύπου venture capital (16,0% του μ.ό. της ΕΕ), στα άυλα περιουσιακά στοιχεία (36% του μ.ό. της ΕΕ) και στις δαπάνες για έρευνα και ανάπτυξη στον επιχειρηματικό τομέα (39,3% του μ.ό. της ΕΕ).
Μόλις το 14,3% των εργαζομένων στη μεταποίηση στην Ελλάδα απασχολείται σε μεταποιητικούς κλάδους υψηλής τεχνολογίας, έναντι 37,5% στην ΕΕ.
9. Κατακερματισμένη επιχειρηματικότητα χαμηλής παραγωγικότητας
Σε σχέση με άλλες ευρωπαϊκές χώρες, η Ελλάδα έχει μεγάλο ποσοστό μικρών επιχειρήσεων και αυτοαπασχολουμένων.
Ενώ στο σύνολο του επιχειρηματικού τομέα η χώρα κατέχει την πέμπτη χαμηλότερη θέση σε όρους παραγωγικότητας εργασίας, στις μικρές επιχειρήσεις η Ελλάδα βρίσκεται στην τελευταία θέση ανάμεσα στις χώρες-μέλη της ΕΕ με διαθέσιμα στοιχεία.
Ενώ στο σύνολο του επιχειρηματικού τομέα, παράγονται 21,1 χιλ. ακαθάριστης προστιθέμενης αξίας ανά εργαζόμενο, στις μικρές επιχειρήσεις η παραγωγικότητα περιορίζεται σε 7,9 χιλ. ανά εργαζόμενο.
Το μικρό μέγεθος των ελληνικών επιχειρήσεων δεν τους επιτρέπει να εκμεταλλευτούν οικονομίες κλίμακας και τεχνολογίες αιχμής.
10. Η ελληνική οικονομία μπορεί να γίνει πιο ανοιχτή
Παρά την αύξηση των εξαγωγών, πρωτίστως υπηρεσιών αλλά και αγαθών, κατά την τελευταία δεκαετία, το επίπεδο του συνολικού εξωτερικού εμπορίου της Ελλάδας, ως ποσοστού του ΑΕΠ, αποκλίνει συστηματικά του Ευρωπαϊκού μέσου όρου.
Για το 2019, το άθροισμα σε αξία του συνόλου των εξαγωγών και εισαγωγών έφτανε το 74% του ΑΕΠ για την Ελλάδα, η πέμπτη χαμηλότερη επίδοση μεταξύ των μελών της ΕΕ και η χαμηλότερη μεταξύ των μικρών χωρών, ενώ το αντίστοιχο μέσο ποσοστό στην ΕΕ ήταν 95%.
11. Αργή στροφή σε κλάδους με διεθνώς εμπορεύσιμα προϊόντα
Η ελληνική οικονομία χαρακτηρίζεται παραδοσιακά από υψηλά μερίδια απορρόφησης πόρων και παραγόμενου προϊόντος σε μη εμπορεύσιμους κλάδους, όπως ο δημόσιος τομέας και το λιανεμπόριο.
Αντίστοιχα, το μερίδιο προστιθέμενης αξίας σε εμπορεύσιμους κλάδους, όπως η μεταποίηση, ήταν και παραμένει χαμηλό.
Την τελευταία δεκαετία καταγράφηκε μια σταδιακή ανακατανομή πόρων προς διεθνώς εμπορεύσιμους κλάδους, ωστόσο με αρκετά αργό ρυθμό. Το μερίδιο αυτών παραμένει μικρότερο από το 1/3 του συνόλου της οικονομίας.
12. Χαμηλή συμμετοχή στην αγορά εργασίας
Χαμηλός βαθμός αξιοποίησης καταγράφεται διαχρονικά στη χώρα, ακόμα και στα έτη πριν από τη κρίση χρέους, και στην εργασία – τον έτερο βασικό συντελεστή παραγωγής. Το ποσοστό ενεργού πληθυσμού (που συμμετέχει καταρχήν στην αγορά εργασίας) στη χώρα είναι διαχρονικά χαμηλότερο σε σύγκριση με τους ευρωπαϊκούς μέσους όρους.
Το 2009, το 67,4% του πληθυσμού της χώρας ηλικίας 15-64 εργαζόταν ή αναζητούσε εργασία, έναντι 70,1% κατά μέσο όρο στην ΕΕ.
Κατά τη διάρκεια της κρίσης, το ποσοστό του ενεργού πληθυσμού στο συνολικό πληθυσμό της αντίστοιχης ηλικίας σημείωσε μικρή άνοδο την τελευταία πενταετία (68,4% το 2019), ωστόσο η απόσταση από τον μέσο όρο της ΕΕ (73,4%) διευρύνθηκε περαιτέρω.
Ως αποτέλεσμα, η θέση της χώρας στην κατάταξη των χωρών μελών της ΕΕ με βάση τον συγκεκριμένο δείκτη, υποχώρησε από την 9η χαμηλότερη το 2009 στην 3η χαμηλότερη το 2019.