Από τη φυλακή και τα βασανιστήρια, στην κορυφή της εξουσίας
Ο ανώτατος ηγέτης του Ιράν, Αγιατολάχ Αλί Χαμενεΐ, είναι η κεντρική προσωπικότητα στην πολιτική ζωή του Ιράν για περισσότερα από 40 χρόνια και η ηγετική πολιτική και θρησκευτική φυσιογνωμία της χώρας από το 1989. Παράλληλα, διατηρεί μια αμείλικτη εχθρότητα προς τις Ηνωμένες Πολιτείες και το Ισραήλ ενώ, έχει καταπνίξει κάθε μορφή κοινωνικής αναταραχής εντός της χώρας, διασφαλίζοντας την αδιάλειπτη εξουσία του.
Αρχικά, πολλοί θεωρούσαν τον Αλί Χαμενεΐ αδύναμο και ακατάλληλο διάδοχο του ιδρυτή της Ισλαμικής Δημοκρατίας, Αγιατολάχ Ρουχολάχ Χομεϊνί. Ωστόσο, εκείνος με σταθερά βήματα κέρδισε την απόλυτη επιρροή, καταφέρνοντας να επιβληθεί ως ο αδιαμφισβήτητος ηγέτης της χώρας.
Δεν ήταν καν αγιατολάχ όταν ανέλαβε την ηγεσία, και για χρόνια ζούσε στη σκιά του μέντορά του, Χομεϊνί. Αν και δεν κατάφερε να επιβάλει απόλυτα τη θρησκευτική του εξουσία, έχτισε ένα ισχυρό κρατικό μηχανισμό ασφαλείας που ενίσχυσε τη θέση του.
Ως Ανώτατος Ηγέτης, έχει το απόλυτο προνόμιο να καθορίζει την κατεύθυνση της χώρας, κυριαρχώντας ακόμα και πάνω στους εκλεγμένους προέδρους. Παράλληλα, προώθησε την πυρηνική τεχνολογία, που έχει προκαλέσει ανησυχία στην ευρύτερη περιοχή.
Ωστόσο, μετά την επίθεση της Χαμάς στο Ισραήλ στις 7 Οκτωβρίου 2023, που υποστηρίχθηκε από την Τεχεράνη, η περιφερειακή επιρροή του Χαμενεΐ φθίνει. Το Ισραήλ χτυπά καίρια τους συμμάχους του Ιράν – από τη Χαμάς στη Λωρίδα της Γάζας, τη Χεζμπολάχ στον Λίβανο, τους Χούθι στην Υεμένη έως τις ένοπλες ομάδες στο Ιράκ. Παράλληλα, ο στενός σύμμαχος της Τεχεράνης, ο αυταρχικός πρόεδρος της Συρίας Μπασάρ αλ-Άσαντ, έχει χάσει τη θέση του.
Ο 86χρονος Χαμενεΐ, που ηγείται από το 1989, κατέχει την απόλυτη εξουσία σε όλους τους τομείς – κυβέρνηση, στρατό, δικαστικό σύστημα. Παρά το γεγονός ότι οι εκλεγμένοι αξιωματούχοι διαχειρίζονται τις καθημερινές υποθέσεις, καμία σημαντική πολιτική, ειδικά όσον αφορά τις ΗΠΑ, δεν προχωρά χωρίς τη δική του έγκριση.
Ο ηγετικός του τρόπος συνδυάζει την ιδεολογική ακαμψία με στρατηγικό ρεαλισμό. Είναι βαθιά σκεπτικός απέναντι στη Δύση, και ιδιαίτερα τις ΗΠΑ, τις οποίες κατηγορεί για επιδίωξη ανατροπής του καθεστώτος. Ωστόσο, έχει δείξει διαθεσιμότητα για τακτικούς συμβιβασμούς όταν απειλείται η ίδια η ύπαρξη της Ισλαμικής Δημοκρατίας.
Η έννοια της «ηρωικής ευελιξίας», που πρώτος εισήγαγε το 2013, επιτρέπει τέτοιους τακτικούς συμβιβασμούς για να προωθηθούν οι στρατηγικοί του στόχοι, θυμίζοντας την επιλογή του Χομεϊνί το 1988 να δεχτεί ανακωχή μετά από οκτώ χρόνια πολέμου με το Ιράκ.
Παράδειγμα αυτής της προσέγγισης ήταν η συγκρατημένη υποστήριξή του στη συμφωνία του 2015 για το πυρηνικό πρόγραμμα με έξι μεγάλες δυνάμεις, στην οποία υπολόγισε ότι η ανακούφιση από τις κυρώσεις ήταν απαραίτητη για τη σταθεροποίηση της οικονομίας και την εδραίωση της εξουσίας του.
Όταν τον Μάρτιο του ίδιου χρόνου ο Ντόναλντ Τραμπ αποκάλυψε ότι είχε στείλει επιστολή στον Χαμενεΐ για να συζητήσουν μια νέα συμφωνία, απειλώντας με στρατιωτική δράση αν η διπλωματία αποτύγχανε, ο ηγέτης του Ιράν κράτησε σκληρή στάση.
Η Τεχεράνη επιμένει ότι το πυρηνικό της πρόγραμμα είναι αποκλειστικά ειρηνικό, όμως η Δύση υποψιάζεται ότι αφορά κρυφή ανάπτυξη όπλων, ενώ το Ισραήλ το θεωρεί απειλή ύπαρξης.
Ο Χαμενεΐ απάντησε με αιχμηρό ύφος: «Η εχθρότητα από τις ΗΠΑ και το Ισραήλ ήταν πάντα εκεί. Απειλούν να μας επιτεθούν, κάτι που δεν το θεωρούμε πολύ πιθανό, αλλά αν προκαλέσουν ζημιά, θα λάβουν ισχυρό αντίποινο. Αν σκέφτονται να σπείρουν διχόνοια στο εσωτερικό, ο λαός του Ιράν θα τους αντιμετωπίσει».
Καθώς του έλειπαν τα θρησκευτικά προσόντα του Χομεϊνί, ο Χαμενεΐ στηρίχθηκε επανειλημμένα στην ισχυρή δομή ασφαλείας του – στους σκληροπυρηνικούς Φρουρούς της Επανάστασης (IRGC) και την παραστρατιωτική θρησκευτική δύναμη των Μπασίζ, με εκατοντάδες χιλιάδες εθελοντές – για να καταπνίξει κάθε αντίδραση.
Η δύναμή του οφείλεται σε μεγάλο βαθμό και στην παρακρατική οικονομική αυτοκρατορία γνωστή ως Σετάντ, αξίας δεκάδων δισεκατομμυρίων δολαρίων, που βρίσκεται υπό τον άμεσο έλεγχό του και έχει αναπτυχθεί ραγδαία κατά τη διάρκεια της ηγεμονίας του.
Δισεκατομμύρια έχουν επενδυθεί επί δεκαετίες στις Φρουρές για να ενισχυθούν οι σιιτικές πολιτοφυλακές σε Ιράκ, Λίβανο και Υεμένη, καθώς και για να στηριχθεί ο Άσαντ στη Συρία.
Ήταν αυτές οι δυνάμεις που έπνιξαν τις διαδηλώσεις μετά την αμφιλεγόμενη επανεκλογή του Μαχμούντ Αχμαντινετζάντ το 2009, διαψεύδοντας τις προσδοκίες που είχε ο ίδιος ο Χαμενεΐ για τον «ατίθασο» πρόεδρο.
Το 2022, ο ηγέτης δεν δίστασε να συλλάβει, φυλακίσει και μερικές φορές να εκτελέσει διαδηλωτές που ξέσπασαν μετά τον θάνατο της νεαρής Ιρανοκουρδής Μαχσά Αμινί.
Ο φόβος, τα βασανιστήρια και η στρατηγική
Γεννημένος ως γιος φτωχού κληρικού στην ιερή πόλη Μασχάντ, στα ανατολικά του Ιράν, ο Χαμενεΐ έκανε τα πρώτα του βήματα ως ριζοσπάστης στις τεταμένες αρχές της δεκαετίας του 1960. Ο τότε σάχης Μοχάμεντ Ρεζά Παχλαβί είχε ξεκινήσει ένα μεγάλο σχέδιο μεταρρυθμίσεων που απορρίφθηκε από μεγάλο μέρος του συντηρητικού κλήρου.
Ως νεαρός θρησκευτικός σπουδαστής στην Κομ, ο Χαμενεΐ εμποτίστηκε με τις παραδόσεις του σιιτικού Ισλάμ και τις ριζοσπαστικές ιδέες του ανερχόμενου ηγέτη της συντηρητικής αντιπολίτευσης, Αγιατολάχ Ρουχολάχ Χομεϊνί. Μέχρι τα τέλη της δεκαετίας του 1960, ο Χαμενεΐ πραγματοποιούσε μυστικές αποστολές για τον εξόριστο Χομεϊνί και οργάνωνε δίκτυα ισλαμιστικής δράσης.
Επηρεάστηκε επίσης και από άλλα ρεύματα. Αν και λάτρης της δυτικής λογοτεχνίας — ειδικά του Τολστόι, του Ουγκό και του Στάινμπεκ — ήταν βουτηγμένος στις αντικαπιταλιστικές και αντιδυτικές ιδεολογίες της εποχής. Μετέφρασε έργα του Σαγίντ Κούτμπ, Αιγύπτιου θεωρητικού που ενέπνευσε γενιές ισλαμιστών εξτρεμιστών, και διάβαζε κείμενα για τη «δυτικοποίηση» της πατρίδας του.
Οι ειδικοί εκτός Ιράν τον περιγράφουν ως έναν μυστικοπαθή ιδεολόγο, φοβισμένο από προδοσίες – φόβος που ενισχύθηκε από την απόπειρα δολοφονίας εναντίον του το 1981, που τον άφησε παράλυτο στο δεξί του χέρι.
Ο ίδιος υπέστη βασανιστήρια το 1963, σε ηλικία 24 ετών, κατά τη διάρκεια της πρώτης του φυλάκισης για πολιτική δράση επί σαχικού καθεστώτος.
Κομβικό του στήριγμα αποτέλεσε το Σώμα Φρουρών της Ισλαμικής Επανάστασης (IRGC), ισχυρή στρατιωτική και κοινωνικοοικονομική δύναμη. Αλλά όπως πάντα, ο Χαμενεΐ φρόντισε να εξασφαλίσει συμμαχίες και με άλλες ισχυρές ομάδες.
Εκλέχθηκε πρόεδρος με την υποστήριξη του Χομεϊνί, και αποτέλεσε έκπληξη η επιλογή του ως διάδοχος, δεδομένης της έλλειψης δημοφιλίας και θρησκευτικών προσόντων.
Όπως επισημαίνει ο Κάριμ Σαντζανπούρ του Carnegie Endowment for International Peace, πρόκειται για ένα «ατύχημα της ιστορίας» που μεταμόρφωσε έναν «αδύναμο πρόεδρο σε έναν από τους πέντε πιο ισχυρούς Ιρανούς των τελευταίων 100 χρόνων».
Μόλις το τελευταίο ενάμιση χρόνο έχει αρχίσει να καταρρέει ο «Άξονας της Αντίστασης» που δημιούργησε εναντίον του Ισραήλ και των ΗΠΑ στη Μέση Ανατολή.
Όταν εμφανίστηκε δημόσια για πρώτη φορά εδώ και πέντε χρόνια τον περασμένο Οκτώβριο, ο ανώτατος ηγέτης του Ιράν, Αγιατολάχ Αλί Χοσεϊνί Χαμενεΐ, είχε ένα αδιαπραγμάτευτο μήνυμα: το Ισραήλ «δεν θα αντέξει για πολύ», είπε σε δεκάδες χιλιάδες υποστηρικτές σε τζαμί στην Τεχεράνη, κατά το κήρυγμα της Παρασκευής.
«Πρέπει να σταθούμε απέναντι στον εχθρό, ενισχύοντας την ακλόνητη πίστη μας», είπε ο 84χρονος Αγιατολάχ Αλί Χαμενεΐ του Ιράν στους συγκεντρωμένους.
Λίγες ημέρες νωρίτερα, το Ισραήλ είχε σκοτώσει τον Χασάν Νασράλα, βετεράνο γενικό γραμματέα της Χεζμπολάχ, με ισχυρή βόμβα στο αρχηγείο της οργάνωσης στη Βηρυτό. Η δολοφονία ήταν προσωπικό πλήγμα για τον Ιρανό Χαμενεΐ, ο οποίος γνώριζε τον Νασράλα επί δεκαετίες.
Η ισραηλινή αεροπορική επίθεση εναντίον του Ιράν, που ξεκίνησε την Παρασκευή, αποτελεί άλλο ένα τέτοιο πλήγμα. Προκάλεσε νέα πρόκληση από την Τεχεράνη και εκτόξευση πυραύλου και drone προς το Τελ Αβίβ, χωρίς όμως να φαίνεται ότι αυτά μπορούν να σταματήσουν τις ισραηλινές επιθέσεις. Η ιρανική αντιαεροπορική άμυνα φαίνεται αναποτελεσματική και ο συνασπισμός ισλαμιστικής πολιτοφυλακής που είχε συγκροτήσει ο Χαμενεΐ για να αποτρέψει το Ισραήλ έχει πρακτικά διαλυθεί.
Ο Χαμενεΐ έχει πλέον ελάχιστες καλές επιλογές, σημειώνει ο Guardian, μια κατάσταση που αυτός ο προσεκτικός, πραγματιστής, συντηρητικός και αμείλικτος επαναστάτης πάντοτε προσπαθούσε να αποφύγει.
Πλέον, η υγεία του φθίνει, η φημολογία για τον διάδοχό του εντείνεται και μία μακρά πορεία πλησιάζει στο τέλος της. Άλλωστε αποτελεί και τον Νο 1 στόχο του Ισραήλ.
Επί της απρούσης ο ανώτατος ηγέτης του Ιράν βρίσκεται ασφαλής σε ένα υπόγειο καταφύγιο, στο ίδιο μάλιστα που είχε καταφύγει όταν το Ιράν εξαπέλυσε επιθέσεις στο Ισραήλ τον Απρίλιο του 2024 και στη συνέχεια τον Οκτώβριο.
Πληροφορίες από Reuters, Guardian
