Ο Ανάβατος είναι ένας σχεδόν εγκαταλελειμμένος μεσαιωνικός οικισμός της κεντρικής Χίου. Βρίσκεται στην κορυφή ενός απόκρημνου λόφου 450 μέτρων, γεγονός που του προσέδωσε το προσωνύμιο «Μυστράς του Αιγαίου».
Ο Ανάβατος διαθέτει φυσική οχύρωση και περιβάλλεται από δύο φαράγγια, ενώ η είσοδος στον οικισμό είναι δυνατή μόνο από τα βόρεια. Απέχει 16 χιλιόμετρα από την πόλη της Χίου. Η ονομασία του οικισμού οφείλεται στη δύσβατη θέση στην οποία είναι κτισμένος.
Η λέξη προέρχεται από το ρήμα «αναβαίνω» που φανερώνει το ανέβασμα από τα χαμηλά προς τα ψηλά. Επιπλέον, με βάση την τοπική ιδιωματική διάλεκτο της Χίου, ο όρος Ανάβατος προσδιορίζει τον δύσβατο.
Η ίδρυση του Ανάβατου τοποθετείται στους μέσους βυζαντινούς χρόνους. Σύμφωνα με την παράδοση, δημιουργήθηκε από τους εργάτες που έφτασαν στη Χίο για την κατασκευή της Νέας Μονής επί Κωνσταντίνου του Μονομάχου. Σύμφωνα με μια άλλη εκδοχή, ο οικισμός δημιουργήθηκε λόγω των πειρατικών επιδρομών που μάστιζαν τα δυτικά παράλια του νησιού.
Ο πρώτος πυρήνας του οικισμού κτίστηκε στην περιοχή του Κάστρου, στην κορυφή του υψώματος και περιβαλλόταν από οχυρωματικό περίβολο.
Στη συνέχεια, κατά την εποχή της κυριαρχίας της Γένοβας, αφενός το κάστρο ενισχύθηκε σημαντικά και αφετέρου ο οικισμός επεκτάθηκε ανατολικά, εκτός των ορίων της ακρόπολης, δημιουργώντας το Μεσοχώρι.
Ο Ανάβατος είχε επίσης το ρόλο παρατηρητηρίου τόσο της θάλασσας όσο και της ενδοχώρας. Σύμφωνα με τον Ιταλό χαρτογράφο Φραντσέσκο Πιατσέντζα, κατά τα τέλη του 17ου αιώνα ο Ανάβατος διέθετε περίπου 150 κατοίκους.
Ο παλιός πυρήνας του οικισμού καταστράφηκε κατά τη διάρκεια των γεγονότων της σφαγής της Χίου, όταν ο Ανάβατος πολιορκήθηκε και αλώθηκε από τα οθωμανικά στρατεύματα. Παράλληλα, μεγάλος αριθμός επιζησάντων εγκαταστάθηκε στην Ερμούπολη της Σύρου, τη Χώρα της Χίου κ.α.
O κυρίως οικισμός εγκαταλείφθηκε οριστικά μετά τον σεισμό του 1881 και οι εναπομείναντες κάτοικοί του εγκαταστάθηκαν στα κράσπεδα του λόφου, στο κατώτερο τμήμα του Ανάβατου. Οι ασχολίες των Αναβατούσων κατά τα χρόνια της ύστερης Τουρκοκρατίας περιστρέφονταν γύρω από την καλλιέργεια της γης και την κτηνοτροφία.
Ο οικισμός – όπως και η υπόλοιπη Χίος – περιήλθε στο ελληνικό κράτος κατά τη διάρκεια των Βαλκανικών Πολέμων, ενώ το 1918 εγκαταστάθηκαν προσωρινά στον Ανάβατο πρόσφυγες από τα παράλια της Μικράς Ασίας, οι οποίοι εργάστηκαν ως καπνοκαλλιεργητές. Στον Ανάβατο, αλλά και γενικότερα στο βόρειο τμήμα του νησιού, ο γυναικείος πληθυσμός – πέρα από τα οικιακά – ασχολείτο ενεργά και με κάθε λογής αγροτικές εργασίες. Οι αντίξοες συνθήκες διαβίωσης και η απομόνωση του χωριού, οδήγησαν τις τελευταίες δεκαετίες στην ερήμωση του Ανάβατου, ο οποίος πλέον αριθμεί μόλις μια μόνιμη κάτοικο.
Αυγώνυμα, τόπος ονειρεμένος
Τα Αυγώνυμα είναι μικρό χωριό με πληθυσμό μόλις 14 κατοίκων, σύμφωνα με τα στοιχεία από την απογραφή του 2011. Το χωριό, όπως και ο γειτονικός Ανάβατος, είναι παλαιότατο, προμεσαιωνικό καστροχώρι, ενώ σύμφωνα με τοπικό θρύλο δημιουργήθηκε από τους εργάτες που έκτισαν τη μεγαλόπρεπη Νέα Μονή τον 11ο αιώνα μ.Χ. και μετά παρέμειναν στη Χίο.
Τα σπίτια είναι χτισμένα από πέτρα και με μικρά παράθυρα, για να προστατεύονται από τις πειρατικές επιδρομές κατά τον Μεσαίωνα. Κατά την παράδοση, το χωριό καταστράφηκε κάποτε από πειρατές, όπως και ο Ανάβατος. Συνοικίες του χωριού είναι κατά βάση τα Κάτω και τα Επάνω Αυγώνυμα, και επιμέρους ο Πύργος, ο Παλιόπυργος, η Εξώπορτα, το Χοροστάσι, του Πουλιά και τα Βλαβάικα.
Τοποθεσίες στην περιοχή του χωριού είναι οι Κεφάλες, ο Δαυλόμυτος, το Φαράγγι, η Λαγουγιά, το Καμπί, οι Άχχουσες, η Χωρή, το Πρινάρι, το Ξεροκάμπι, η Πλάκα, ο Χαλάσωντας, το Στενοχώνι, το Ρο(δ)οφύλλι, οι Σέλλες, του Κασταμονίτη, οι Βολάκοι, η Κριθαρίστρα, τα Λείμματα, η Πανωκκλησιά και ο Λίβδος.
Τα Αυγώνυμα υπάγονται εκκλησιαστικώς στην αρχιερατική επιτροπεία Βροντάδου της Ιεράς Μητροπόλεως Χίου, Ψαρών και Οινουσσών. Ο ενοριακός ναός (η «χωριοεκκλησιά») των Αυγωνύμων τιμάται στο όνομα του Αγίου Γεωργίου. Παλαιοί χριστιανικοί ναοί-εξωκκλήσια στην περιοχή των Αυγωνύμων είναι η Παναγία και ο Άγιος Ισίδωρος στην τοποθεσία Αυγωνύματα).