Απέναντι από τον Ιερό Βράχο της Ακρόπολης δεσπόζει ο λόφος του Φιλοπάππου, όπου οι περισσότεροι πολίτες επισκέπτονται κατά την Καθαρά Δευτέρα ή για να κάνουν χαλαρή βόλτα τα σαββατοκύριακα.
Ποια είναι, όμως, η ιστορία του λόφου και πως προέκυψε η ονομασία του;
Μπορεί να λέγεται λόφος του Φιλοπάππου αλλά στην πραγματικότητα δεν είναι ένας, αλλά σύμπλεγμα τριών λόφων. O λόφος με το μνημείο του Φιλοπάππου λεγόταν και λόφος των Μουσών.
Ο δεύτερος είναι εκείνος ο λόφος με το Αστεροσκοπείο στην κορυφή του κι ονομάζεται λόφος των Νυμφών. Και τέλος υπάρχει και η Πνύκα. Ο λόφος στην αρχαιότητα ονομαζόταν Λόφος των Μουσών, επειδή ήταν αφιερωμένος στις εννέα Μούσες, προστάτιδες της πνευματικής δημιουργίας.
Αργότερα ο λόφος μετονομάσθηκε σε Μουσείον, από το όνομα του Μουσαίου, ποιητή και μαθητή του Ορφέα, ο οποίος, σύμφωνα με την ελληνορωμαϊκή παράδοση που αναφέρει ο Παυσανίας, είχε ταφεί στον χώρο του. Από λόφο Μουσών μετονομάστηκε στην συνέχεια σε Φιλοπάππου κατά τη Ρωμαϊκή εποχή.
Ποιος ήταν ο Φιλόπαππος
Ο Γάιος Ιούλιος Αντίοχος Επιφανής Φιλόπαππος (όπως ήταν ολόκληρο το όνομα του) από τη Δυναστεία των Οροντιδών γεννήθηκε γύρω στο 70 μ.Χ. Ήταν ο εγγονός του Αντιόχου Δ΄, τελευταίου βασιλέως της Κομμαγηνής, στη σημερινή Συρία. Πατέρας του Φιλοπάππου ήταν ο Γ. Ι. Αρχέλαος Αντίοχος Επιφανής, μητέρα του η Κλαυδία Καπιτωλίνα και αδελφή του η Ιουλία Βαλβίλλα. Το 72 μ.Χ., την εποχή που ο παππούς του, Αντίοχος Δ΄ ο Επιφανής, βασίλευε στο μικρό ελληνιστικό βασίλειο της Κομμαγηνής, γίνεται η κατάλυση και ενσωμάτωσή του στη Ρωμαϊκή Αυτοκρατορία.
Αναγκαστικά τότε, όλη η οικογένεια, με τη βοήθεια του Βεσπασιανού καταφεύγει στην Ελλάδα και εγκαθίσταται στην Αττική. Η αριστοκρατική καταγωγή του Φιλοπάππου τον βοηθά να γίνει αποδεκτός από τους κατοίκους της Αθήνας, εγγράφεται μάλιστα ως Αθηναίος πολίτης, από τον δήμο Βήσας της Αντιοχίδας φυλής, αναλαμβάνει δημόσια αξιώματα και συμμετέχει σε πολιτικές και θρησκευτικές εκδηλώσεις της πόλης.
Μάλιστα, ο Φιλόπαππος ως Αθηναίος πολίτης υπήρξε Αγωνοθέτης των Διονυσίων και δύο φορές Επώνυμος άρχοντας μεταξύ 75/76 και 87/88. Ως Ρωμαίος πολίτης υπήρξε μέλος του γένους των Ιουλίων και της Φαβίας φυλής. Εντάχθηκε στην τάξη των πραιτόρων, το 109 έγινε ύπατος και μεταξύ 110 με 115 συμμετείχε στο 12μελές σώμα των ιερέων του αυτοκράτορα Τραϊανού.
Ο Πλούταρχος τον εκτιμούσε ιδιαίτερα και του αφιέρωσε την πραγματεία “Πώς αν τις διακρίνει τον κόλακα του φίλου” στο έργο του “Ηθικά”. Μετά το ταξίδι του στη Ρώμη, ο Φιλόπαππος επέστρεψε στην Αθήνα και μεταξύ των ετών 114 μ.Χ και 116 μ.Χ έφυγε από την ζωή. Την ίδια περίοδο, οι Αθηναίοι αποφάσισαν να τιμήσουν τον μεγάλο ευεργέτη της πόλης των Αθηνών και, έτσι, με δικές τους δαπάνες ανέγειραν το ταφικό μνημείο προς τιμή του στον ομώνυμο λόφο, υπό την επίβλεψη των δύο αδερφών του.
Σύμφωνα με τον Παυσανία το μνημείο κτίσθηκε στην ίδια θέση όπου παλαιότερα είχε ταφεί ο Μουσαίος. Το μνημείο, διαστάσεων 9.80 x 9.30 μ., περιλάμβανε τον ταφικό θάλαμο και είναι κτισμένο από λευκό πεντελικό μάρμαρο σε βάθρο ύψους 3,08 μ. από πωρόλιθο επενδυμένο με πλάκες υμήττειου μαρμάρου.
Η βόρεια πλευρά που είναι ορατή από την Ακρόπολη ήταν η πρόσοψη του μνημείου και είχε πλούσιο αρχιτεκτονικό διάκοσμο. Το μνημείο σωζόταν μέχρι τα μέσα του 15ου αιώνα, όταν ο Κυριακός ο εξ Αγκώνος αντέγραψε τις πέντε επιγραφές της πρόσοψης. Οι τρεις που είναι χαραγμένες κάτω από τα αγάλματα, δίνουν τα ονόματα των απεικονιζόμενων προσώπων.
Η κεντρική μορφή ήταν ο Φιλόπαππος, γιος του Επιφάνους, αριστερά ο Αντίοχος, γιος του βασιλέα Ιουλίου Αντιόχου Φιλoπάππου, και δεξιά ο βασιλιάς Σέλευκος Νικάτωρ, γιος του Αντιόχου. Ανασκαφές στην περιοχή του μνημείου πραγματοποιήθηκαν το 1898 και τον επόμενο χρόνο έγιναν εργασίες συντήρησης. Το 1940 πραγματοποιήθηκε συμπληρωματική διερευνητική ανασκαφή από τους Η. Α. Thompson και Ι. Τραυλό.
Τέλος, γύρω από τον λόφο Φιλοπάππου βρίσκεται η ομώνυμη συνοικία καθώς και οι συνοικίες Κουκάκι, Ασύρματος, Πετράλωνα και Ακρόπολη. Στην νότια πλευρά του λόφου υπάρχει,επίσης, το θέατρο Δόρα Στράτου.