Πύργος της Μπελέμ: Το φρούριο της Λισαβόνας που αποτελεί σύμβολο των εξερευνήσεων του Βάσκο ντα Γκάμα

Ο πύργος της Μπελέμ είναι ένας οχυρωμένος πύργος που βρίσκεται στη βόρεια όχθη του ποταμού Τάγου, στην αστική κοινότητα της Σάντα Μαρία ντε Μπελέμ στο δήμο της Λισαβόνας, στην Πορτογαλία.

Ο επιβλητικός πύργος που είναι γνωστός και ως πύργος του Αγίου Βικεντίου – πολιούχου της πόλης-  χτίστηκε στις αρχές του 16ου αιώνα, μεταξύ 1515 και 1520, ως αμυντικό φρούριο (οχυρό) απέναντι σε πιθανές εισβολές εχθρικών πλοίων, ενώ χρησίμευε και ως σημείο επιβίβασης και αποβίβασης για τους Πορτογάλους εξερευνητές την Εποχή των Μεγάλων Ανακαλύψεων.

Έτσι, το ιστορικό μνημείο αποτελεί και εμβληματικό σύμβολο των ανακαλύψεων του σπουδαίου εξερευνητή και θαλασσοπόρου, Βάσκο ντα Γκάμα, ο οποίος ήταν ο πρώτος Ευρωπαίος που έφθασε στην Ινδία (1497–98).

Αποτελεί ένα χαρακτηριστικό παράδειγμα του πορτογαλικού γοτθικού στυλ αρχιτεκτονικής (Manueline) που ενσωμάτωνε και στοιχεία της ιταλικής Αναγέννησης, μια ονομασία που αποδίδεται στον βασιλιά Εμμανουήλ Α΄ της Πορτογαλίας, ο οποίος διέταξε την κατασκευή της στρατιωτικής οχύρωσης στο βόρειο όριο του Τάγου, συνεχίζοντας το έργο του προκατόχου του, βασιλιά Ιωάννη Β΄ της Πορτογαλίας.

Κατασκευάστηκε από ασβεστόλιθο και αποτελείται από ένα τετράγωνο πύργο, ύψους 30 μέτρων, που θυμίζει μεσαιωνικά κάστρα και ένα πολυγωνικό προμαχώνα, με πολεμίστρες οι οποίες φθάνουν σχεδόν στο επίπεδο της θάλασσας.

Οι εργασίες ξεκίνησαν σ΄ένα ακρωτήριο από βασάλτη σε μικρή απόσταση από τις όχθες, χρησιμοποιώντας πέτρες οι οποίες χρησιμοποιήθηκαν για την κατασκευή του μοναστηρίου της Σάντα Μαρία δε Μπελέμ. Σχεδιάστηκε από τον στρατιωτικό αρχιτέκτονα Francisco de Arruda, ο οποίος είχε εργαστεί αρχικά σε οχυρώσεις στο Μαρόκο και γι΄αυτό το λόγο στην κατασκευή του οχυρού υπάρχουν επιρροές από τους Μαυριτανούς.

Καθώς η κατασκευή του οχυρού συνεχιζόταν, οι εκβολές του Τάγου φυλάσσονταν από ένα βαριά οπλισμένο πολεμικό πλοίο, γνωστό και ως Grande Nau.

Το 1580, μετά από ολιγόωρη μάχη, η φρουρά σταθμευμένη στον πύργο παραδόθηκε στις Ισπανικές δυνάμεις υπό την εξουσία του Δούκα της Άλμπα. Μετά την ήττα, ο πύργος μετατράπηκε σε φυλακή μέχρι το 1830. Στο τελευταίο τέταρτο του 16ου αιώνα ξεκίνησε η κατασκευή των προμαχώνων των Φιλιππίνων. Ένας τετράγωνος διώροφος χώρος κατασκευάστηκε στον προμαχώνα. Το 1589, ο Φίλιππος Α΄ της Πορτογαλίας ζήτησε από τον Ιταλό μηχανικό Ζοάο Βισέντσιο Καζάλε να χτίσει ένα ισχυρό οχυρό στη θέση του «άχρηστου κάστρο του Σάο Βισέντε». Αν και ο μηχανικός παρέδωσε τρία σχέδια, με την κατασκευή ενός ακόμη μεγαλύτερου εξωτερικού προμαχώνα, το έργο δεν υλοποιήθηκε.

Ανάμεσα στο 1780 και στο 1782, υπό τη βασιλεία της Μαρίας Α΄ της Πορτογαλίας, ο στρατηγός Γκιγιέρμε δε Βαλερέ κατασκεύασε το Φόρτε δο Μπον Σουκέσο, το οποίο συνδεόταν με διάδρομο με τον πύργο. Ο πύργος αναβαθμίστηκε στρατιωτικά το 1809-14. Ο βασιλιάς Μιχαήλ Α΄ της Πορτογαλίας (1828-1834) χρησιμοποίησε τον πύργο για να φυλακίσει τους φιλελεύθερους πολιτικούς του αντιπάλους,ενώ άλλο τμήμα τους χρησιμοποιήθηκε ως τελωνείο για τα πλοία μέχρι την κατάργηση του φόρου το 1833.

Κατά τη διάρκεια της βασιλείας της Μαρίας Β΄, ο Αλμέιδα Γκάρετ διαμαρτυρήθηκε για την εγκατάλειψη του και αφού έπεισε τον Δούκα της Τερσέιρα, ξεκίνησε η ανακαίνιση από τον στρατιωτικό μηχανικό Αντόνιο δε Αζεβέδο ε Κούνια. Κατεδάφισε τον προμαχώνα των Φιλιππίνων και επέκτεινε τα ρεβαϊβαλιστικά στοιχεία το 1845-1846. Το 1865-67 ένας δέκτης τηλέγραφου τοποθετήθηκε στη νότια πλευρά κτιρίου. Η κατασκευή ενός εργοστασίου φυσικού αερίου κοντά στον πύργο προκάλεσε αντιδράσεις.

Από το 1983 βρίσκεται στον κατάλογο των Μνημείων Παγκόσμιας Κληρονομιάς της UNESCO

Οι πρώτες κινήσεις για τη διατήρηση και αποκατάσταση του πύργου άρχισαν στο δεύτερο μισό του 20ού αιώνα. Αρχικά, ο πύργος πέρασε στην κατοχή του υπουργείο Οικονομικών το 1940, το οποίο ανέλαβε μικρής κλίμακας επιδιορθώσεις. Ο αρχιτέκτονας τοπίων Αντόνιο Βιάνα Μπαρέτο άρχισε ένα τριετές έργο για την ενσωμάτωση του πύργου στην τοπική ακτογραμμή.Το 1983, ο χώρος φιλοξένησε την 17η Ευρωπαϊκή Έκθεση Τέχνης, Επιστημών και Πολιτισμού.

Τη δεκαετία του 1990, η ιδιοκτησία μεταβιβάστηκε στο Πορτογαλικό Ινστιτούτο Αρχιτεκτονικής Κληρονομιάς, το οποίο άρχισε την πλήρη αποκατάσταση του κτιρίου, η οποία διήρκησε από τον Φεβρουάριο 1997 μέχρι τον Ιανουάριο του 1998. Η αποκατάσταση περιλάμβανε την ενίσχυση του πύργου και του προμάχωνα, των ατσάλινων υποστηριγμάτων του νότιου μπαλκονιού και τον καθαρισμό του κτιρίου και των αγαλμάτων του Αγίου Βικεντίου και του Αρχάγγελου Μιχαήλ.Το 1999 η αποκατάσταση έλαβε το διεθνές βραβείο Europa Nostra.

Από το 1983, ο πύργος της Μπελέμ μαζί με το κοντινό μοναστήρι των Ιερωνυμιτών βρίσκονται στον κατάλογο των Μνημείων Παγκόσμιας Κληρονομιάς της UNESCO, ενώ οι επισκέπτες έχουν την ευκαιρία και να θαυμάσουν απο κοντά και το Μνημείο των Ανακαλύψεων (1960), που ανεγέρθηκε από το δικτατορικό καθεστώς του Σαλαζάρ προς τιμήν των Πορτογάλων θαλασσοπόρων και με την ευκαιρία της 500ης επετείου από το θάνατο του Ερρίκου του Θαλασσοπόρου (1394 – 1460).